Ukrayna’da savaşın bilinmeyen ağır bilançosu

Rus birliklerinin Şubat 2022’de Ukrayna’ya girmesinin akabinde 21’inci yüzyılın en kanlı savaşlarından biri başlamış oldu. Savaş üç yıldır kesintisiz devam ediyor.

Ukraynalılar, komşuları ve müttefikleri savaşın seyrini dehşetle seyretse de yıkımın boyutuna ait üniversal olarak kabul edilmiş datalar ise şaşkınlık yaratacak kadar az. Sivillere verilen zararın eksik raporlandığından yola çıkılıyor. Rus ve Ukrayna hükümetlerinin açıkladığı resmi dataların savaşın kaotik şartları içinde bağımsız olarak teyit edilmesinin zorluğu da kıymetli bir mani teşkil ediyor.

DW, gelişmeleri şeffaf bir metodolojiyle sistematik olarak belgeleyen data kaynaklarını inceledi.

Savaş alanı hareketsiz görünse de çatışmalar şiddetini koruyor

2022’de ağır bir agresyonla hücumlarını başlatan Rus birlikleri en ağır çatışmaların yaşandığı Ukrayna’nın güneydoğusuna geri püskürtülmüştü. Ancak Associated Press haber ajansı, piyade birliklerindeki eksikliğin, Ukrayna’nın geri aldığı bölgeleri muhafazasını zorlaştırdığını ve Rusya’nın kısa mühlet evvel bölgede yine ilerleyişe geçtiğini bildirdi.

Son üç yılda cephede yaşanan kademeli değişimleri takip etmek için farklı metotların harmanlanması gerekiyor. Örneğin Savaş Araştırmaları Enstitüsü (ISW) uydu manzaraları, çatışma manzaraları, resmi askeri raporlar ve taşınabilir aygıt pozisyon datalarını kullanıyor.

Rusya’nın 2014’te ilhak ettiği Kırım, Kremlin tarafından desteklenen isyancıların denetimindeki Donetsk ile Luhansk bölgeleri ve işgalin birinci günlerinde ele geçirdiği yaklaşık 90 bin kilometrekarelik topraklar da dahil olmak üzere Rusya’nın 2022’nin Mart ayı prestijiyle Ukrayna topraklarının yüzde 22’sini ele geçirdiği kestirim ediliyordu.

Aynı yılın Kasım ayına gelindiğindeyse Ukrayna birlikleri yaklaşık 25 bin kilometrekarelik alanı (toplam alanın yüzde 4’ünü) geri almıştı. Lakin 2024’ün sonlarına yanlışsız daha fazla toprağı ele geçirmeyi başaran Moskova, halihazırda Ukrayna topraklarının yaklaşık yüzde 18.5’ini, bir diğer deyişle 111 bin kilometrekareden fazla bir alanı denetim ediyor.

Savaşın dinamikleri değişiyor

Çatışmaların güneydoğuda ağırlaşmasıyla birlikte savaşı dinamikleri de değişti.

Ukrayna ve Rusya’daki haber kaynaklarını ve askeri raporları takip eden Silahlı Çatışma Pozisyonu ve Olay Dataları (ACLED) isimli kuruluşa nazaran, işgalin birinci periyotlarında atakların birçok bombardımanlarla yani, yüklü olarak tanklar, füzeler ve havan topları üzere ağır silahlarla gerçekleştiriliyordu.

Kuruluş, Ukrayna’ya yapılan askeri yardımın azalması ve buna bağlı olarak ülkenin hava savunma kapasitesinin zayıflamasıyla Rusya’nın 2024’ün Ocak ayında hava akınlarını artırdığına dikkat çekiyor. Ayrıyeten Moskova’nın insansız hava araçlarını da artan biçimde kullanmaya devam ettiği belirtiliyor.

İsveç üretimi silahların kullanımını öğrenen Ukrayna askerleri.Fotoğraf: Andrew Marienko/AP Photo/picture alliance

Reuters haber ajansı, 500 dolar üzere düşük bir bütçeyle inşa edilebilen İHA’ların (insansız hava aracı) tanklar üzere milyonlarca dolar kıymetindeki ağır topçu birliklerine önemli ziyan verebildiğini kaydediyor. Bu gelişmenin ağır topçu birliklerinin cephe çizgisinden giderek daha fazla geri çekilmesine neden olduğu belirtiliyor.

ACLED, ayrıyeten Rus birliklerinin Ukrayna savunmasını yavaş yavaş aşarak güneydoğuda toprak kazanımları sağlamasıyla yakın aralık silahlı çatışmaların arttığını da ortaya koyuyor.

Savaşın kurbanlarına ait çelişkili rakamlar

Geçen yılın Aralık ayında Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy, 43 bin Ukrayna askerinin ve 198 bin Rus askerinin öldürüldüğünü açıkladı. The Economist, BBC Rusça Servisi, The Wall Street Journal üzere basın kuruluşları da kısmen birbirleriyle örtüşmeyen kendi datalarını açıkladı. 1980’lerden bu yana medya kuruluşları, sivil toplum kuruluşları ve başka araştırma enstitülerinden dataları derleyerek ve inceleyerek global çapta sivil ve askeri vefatları takip eden İsveç’in Uppsala Üniversitesi’ne bağlı araştırma gurubu Uppsala Çatışma Data Programı (UCDP) ise Ukrayna savaşında 174 bin ila 420 bin kişinin hayatını kaybettiğini varsayım ediyor.

Sivil vefatları eksik belgeleniyor

Sivil vefatlarını saymak da hayli sıkıntı.

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği (BMİHYK), savaşın başlangıcından bu yana Ukrayna’da yaklaşık 12 bin 500 sivil mevtini doğruladı. Lakin bu sayı, sırf hudutlu saha ziyaretleri ve görüşmeler sırasında teyit edilen yahut isimli kayıtlar ve tıbbi bilgiler üzere muteber belgelemelerle desteklenen vefatları içermekte.

Bu sivillerin birçoklarının 2022’nin başında öldürüldüğü belirtilse de meyyit sayısının 2024’te tekrar besbelli biçimde arttığı kaydedildi. BMİHYK bilgilerine nazaran, kurbanların tamamına yakını yerleşimin ağır olduğu bölgeleri gaye alan bombardıman, füze, roket, hava saldırısı ya da drone saldırlarıyla hayatını kaybetti.

Yetkililer Rusya’da çalışamamanın ve ülkede kamuoyuna açık bilgiye erişim eksikliğinin BMİHYK’nın bu ülkedeki sivil vefatlarına yönelik bilgileri doğrulamasının önüne geçtiğine dikkat çekiyor. Ukrayna’da Rus işgali altındaki topraklar için de tıpkı durum kelam konusu.

Rusya sivil yapıları gaye alıyor

Ukrayna genelindeki sivil altyapının üç yıldır süren savaşta kıymetli ölçüde tahrip edildiği belirtiliyor. Araştırmacı gazetecilik kuruluşu Bellingcat, savaşın başından bu yana gerçekleşen yıkımın haritasını çıkarabilmek için çevrimiçi imajları kullandı.

Ukrayna’da sivil yapılar da maksat alındı.Fotoğraf: Gian Marco Benedetto/AA/picture alliance

Kuruluş, Ocak ayı boyunca milletlerarası insancıl hukuk kapsamında muhafaza altında olması gereken, ortalarında eğitim ve sıhhat yerleşkelerinin de bulunduğu 2 binin üzerinde sivil yapının tahrip edildiğini bağımsız olarak doğruladı.

Bellingcat mevcut imgelere ve kapsamlı bir doğrulama protokolüne dayanarak bu bilgileri ortaya koyduğundan tahrip edildiği belgelenen yapıların sayısının toplam sayının çok altında olduğu kestirim ediliyor.

Milyonlarca Ukraynalı yerinden edildi

Savaş nedeniyle milyonlarca Ukraynalı memleketlerini geride bırakmak zorunda kaldı. 10 milyon kadar kişinin konutlarını terk ettiği ve halihazırda Ukrayna içinde yahut yurt dışında yerinden edilmiş durumda olduğu belirtiliyor.

Milyonlarca Ukraynalı savaş nedeniyle yerinden edildi. Fotoğraf: Aris Messinis/AFP/Getty Images

Dünya genelinde yerinden edilmiş insanların sayısını takip eden Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği’nin 2024 datalarına nazaran, 3 milyon 700 bin kişi Ukrayna içinde yerinden edilmiş durumda. Kalan 6 milyon Ukraynalının da Polonya ve Almanya üzere Avrupa ülkelerinde mülteci olduğu belirtiliyor.